ویکی

ویکی‌ها

دکتر محمد باقر نگهبان ویکی به انواعی از وب‌گاه‌ها که به تمام بازدیدکنندگانش، بعضی اوقات حتی بدون نیاز به ثبت‌نام در وب‌گاه، اجازه‌ي ویرایش، افزودن یا حذف مطالب را می‌دهد گفته می‌شود. همچنین به برنامه‌های کامپیوتری که برپایی چنین وب‌گاه‌هایی را ممکن می‌سازند ویکی گفته می‌شود. اصطلاح‌های ویکی‌و ویکی‌ویکی برای شناسایی نوع ویژه‌ای از فرامتن‌ها (پرونده‌های HTML) و یا نرم‌افزارهای مشارکت‌گرای تولیدکننده‌ي آن‌ها به کار برده می‌شود. اولین ویکی ایجاد شده در اینترنت، در سال ۱۹۹۵ توسط وارد کانینگهام و با نام ویکی‌ویکی‌وب ایجاد شد. کلمه‌ي ویکی‌ویکی که در نام این سایت به کار رفته‌ بود الهام گرفته از نام یکی از خطوط اتوبوس‌رانی در هاوایی بود. (عبارت WikiWiki در زبان مردمان هاوایی به معنی «بدو بدو» است).

ویژگی‌های اصلی «ویکی ویکی» که باز تکرار کلمه‌ي«ویکی»‌ است، در زبان محلی اهالی هاوایی معنی «سریع» می‌دهد. پیشنهاد شده است تا «ویکی» را سرنام کلمات جمله‌‌ای بگذاریم به معنی «آن‌چه می‌دانم این است» . یک ویکی مجموعه‌ي صفحات وبی است که به هر کسی این اجازه را می‌دهد تا در تهیه‌ي محتوایش مشارکت کند، یا دست‌کم هر کسی که به نرم‌افزار سرویس‌دهنده ویکی دسترسی دارد. ویکی‌ها با واسط کاربری نسبتاً ساده‌ای امکان تولید فرامتن و استفاده از زبان‌های نشانه‌گذاری را فراهم می‌آورند و اغلب برای ایجاد پایگاه‌های وب گروهی و ارتقای پایگاه‌های اجتماعی و تحقق مدیریت دانش به کار برده می‌شوند. برای مثال، دانشنامه‌ي ویکی‌پدیا بهترین نمونه‌ي شناخته ‌شده از ویکی‌ها است. وارد کانینگهام تولیدکننده‌ي اولین نرم‌افزار ویکی به نام "ویکی‌ویکی‌وب» (WikiWikiWeb) درباره‌ي ویکی‌ها می‌گوید: «ساده‌ترین پایگاه داده‌‌ي روی‌خط که عملاً کار می‌کند".

مزایای ویکی‌ها ویکی‌ها به کاربران این اجازه را می‌دهند که بدون دانش برنامه‌نویسی برای وب اقدام به ایجاد صفحات اینترنتی درباره موضوعات مختلف بکنند. برای این منظور ویکی‌ها از قراردادهای ساده‌تری برای اصلاح ظاهر متونی که در ویکی گذاشته می‌شوند استفاده می‌کنند، که این قواعد در هر ویکی متفاوت با دیگری است. یکی دیگر از مزایای ویکی‌ها آن است که هر تغییر در صفحات ثبت می‌شود و صفحات قابل بازگرداندن به وضعیت قبل از تغییر هستند. همچنین بسیاری از ویکی‌ها (نظیر ویکی‌پدیا) این امکان را برای کاربران فراهم می‌کنند که محتوای یک صفحه را قبل و بعد از اعمال چندین مرحله تغییر مقایسه کنند. ویژگی جالبی که به صورت‌های مختلف در ویکی‌ها دیده می‌شود، قابلیت پیوند خودکار به نوشته تایپ شده‌ است، چه آن نوشته موجود باشد چه نباشد. در ویکی‌پدیا، متن‌ها به صورت [ویکی‌پدیا] پیوند خودکار می‌شوند و اگر صفحه مربوط به متن موجود نباشد، پیوند با رنگ قرمز نمایش داده می‌شود.

ویکی به عنوان یک سرویس اگر چه ویکی‌ها، وبلاگ‌ها شباهت زیادی به هم دارند، اما محققین ویکی‌ها را اتاق‌های مطالعه‌ی اینترنتی به حساب می‌آورند. مراجعین به کتابخانه‌ها با استفاده از ویکی‌ها می‌‌توانند اطلاعات را به اشتراک بگذارند و حتی به پرسش و پاسخ بپردازند .

فناوری ویکی نرم افزار ویکی که آن را راه‌اندازی می‌کند معمولاً موتور ویکی نامیده می‌شود. موتورهای ویکی معمولاً بر روی یک سرویس دهنده نصب می‌شوند و معمولاً کار کردن با آنها مستلزم مهارت‌های پیشرفته کامپیوتر نسبت به کاربران معمولی است. بسیاری از موتورهای ویکی منبع باز هستند. با زبان‌های گوناگون برنامه‌نویسی نوشته می‌شوند. براساس نظر کلاید یکی از ویژگی‌های استفاده از موتورهای ویکی بر روی سرویس دهنده‌های شخصی این است که نرم افزار ویکی را می‌توان مجدداً تنظیم و یا حتی کدگذاری نمود به طوری که بتواند نیازهای محلی را جوابگو باشد. برخی از موتورهای ویکی که مشهور هستند عبارتند از: مدیا ویکی - پی ام ویکی – تی‌وی ویکی و موین موین ویکی. کسانی که علاقه‌مند به استفاده از ویکی هستند ولی مهارت‌هاي لازم برای راه‌اندازی سرویس دهنده خود را ندارند می‌توانند از ویکی‌های میزبانی شده گوناگونی که اصطلاحاً به آنها مزرعه ویکی می‌گویند استفاده نمایند. مزرعه‌های ویکی موتورهای ویکی را به عنوان ارائه دهنده خدمات میزبانی می‌کنند. این روش برای کسانی که علاقه‌مند هستند ویکی‌ها را به کار بگیرند و نمی‌خواهند مدیر سایت باشند بسیار مناسب است. برخی از مزارع ویکی عبارتند از:

Seedwiki www.seedwiki.com)- PBwiki (www.pbwiki.com) Xwiki(www.xwiki.com) - Jotspot (www.jot.com) Socialtext)(www.socialtext.com 

در این میان جوت اسپوت به علت قالب‌های گوناگون کاربردی و سادگی نصب، منحصر به ‌فرداست. سوشیال تکست محصولی تجاری است و برای سازمان‌ها و بنگاه‌های تجاری بسیار مفید است. اغلب این ویکی‌های میزبانی شده دارای نسخه‌های رایگان هستند و همگی دارای خدمات گوناگون مبتنی بر هزینه هستند که انتخابی است.

ویکی‌ها به عنوان ابزار مدیریت دانش واکنر تأکید می‌کند از آنجايی که ویکی‌ها فناوری محاوره‌ای محسوب می‌شوند برای منابع دانش غیرمتمرکز بسیار کارآمد هستند. ویکی‌ها تولید دانش را به طور فزاینده‌ای تشویق می‌کنند. بنابراین وقتی صفحه‌ای ایجاد شد متن آن می‌تواند توسط مشارکت‌کنندگان ویرایش و اطلاعات بیشتری اضافه گردد. بعلاو ه توانائی ایجاد فرامتن در صفحات ویکی شیوه دیگری از افزودن دانش در ویکی‌ها است. هرکسی می‌تواند آزادانه در اشاعه‌ي اطلاعات و اشتراک‌گذاری دانش شرکت کند. با توجه به این که منابع ویکی‌ها منابع متمرکز بر روی وب هستند، گروه‌های غیر متمرکز را که نیازمند دسترسی به مخزن واحد دانش هستند حمایت می‌کند. همچنین محتویات یک ویکی بر روی صفحات وب می‌تواند شکسته شده یا با محتوای صفحات دیگر ترکیب شود تا بهترین محتوای ممکن به دست آید. سرانجام این که فرامتن‌ها می‌توانند در ویکی‌ها تولید محتوا کنند. به عنوان مثال صفحاتی که دارای پیوندهای زیادی هستند نشان دهنده مفید بودن و مؤثربودن آن صفحات است. لینک‌های برگشتی یا پیوند به صفحاتی که پیوند اولیه از آنجا منشاء گرفته است نیز می تواند در تولید محتوا به کاربران کمک کند. تمامی این عملکردها ویکی‌ها را به ابزارهایی مفید برای نیازهای مدیریت دانش تبدیل می‌کند.

ویکی‌ها در خدمت خدمات مرجع کتابخانه گاندی معتقد است که کتابداران مرجع مدت‌های مدیدی است که نیاز خود به دریافت، کدگذاری و تثبیت دانش همکاران کتابدار خود را احساس کرده‌اند که این دانش در برخی موارد دانش آشکار می‌تواند باشد. این تشخیص نیاز از این واقعیت سرچشمه می‌گیرد که کتابداران مرجع صاحب‌دانش قابل توجهی در زمینه‌ي کتابخانه، جامعه‌ي استفاده‌کننده و همچنین منابع چاپی و برخط هستند. هیچ کتابداری به تنهايی همه چیز را نمی‌داند اما کتابداران مرجع به صورت گروهی دارای دانش وسیعی درباره فرایندهای گوناگون مرجع و منابع اطلاعاتی هستند. کتابداران مرجع برای مبادله دانش قابل انتقال خود و دریافت دانش جدید به نظام‌های مدیریت دانش نیازمند هستند. نظام‌های مدیریت دانش در خدمات مرجع بنابه دلایل ذیل مورد نیاز می‌باشند: 1- دانش ضمنی و آشکار را به طور نظام‌مند گردآوری می‌کنند. 2- سبب کارآمدی پاسخ سئوالاتی که معمولاً پرسیده می‌شوند می‌گردند. 3- تصمیم‌گیری در‌باره استفاده از منابع اطلاعاتی را ارتقاء می‌دهند. 4- به اشتراک‌گذاری دانش را توسعه می‌دهند. 5- درباره‌ي کتابخانه و منابع اطلاعاتی آن دانش عمیقی کسب می‌کنند. 6- سبب درک بهتر سئوالات میز مرجع می‌شوند. 7- گسترش و توسعه مجموعه کتابخانه را ارتقاء می‌‌دهند. 8- سبب ارتقاء دسترسی کاربران به منابع اطلاعاتی می‌شوند. علاوه بر موارد فوق مدیریت دانش موفق در ارائه خدمات مرجع در کتابخانه‌ها به استقرار معیارهای داخلی، تعریف و تثبیت بهترین عملکردها و ایجاد محیط یادگیری دائمی کمک می‌کند. تلاش‌های اولیه برای به دست آوردن دانش کتابداران مرجع شامل فایل‌های مرجع آماده به صورت دست‌نوشته و یا تایپ شده و کارت‌های نمایه‌سازی است که محتوی سئوالاتی که معمولاً پرسیده می‌شوند هستند که به صورت الفبايی یا موضوعی تنظیم شده‌اند. اخیراً این سیستم اولیه برای افزودن کلیدواژه به محتوا و متن آنها رایانه‌ای شده‌اند. این نظام‌های خودکار گاهی به عنوان صفحات وب ‌استاتیک و گاهی به عنوان بانک‌های اطلاعاتی تعاملی برخط بر روی وب نصب شده‌اند. فواید ثبت پاسخ‌ها به سئوالاتی که معمولاً پرسیده می‌شوند این است که کتابداران مرجعی که اقدام به ثبت دانش آشکار خود درباره‌ي منابع اطلاعاتی به خصوصی هستند می‌توانند در عین حال دانش ضمنی خود را که درونی کرده‌اند سازماندهی و مدیریت کرده و اجازه‌ي استفاده مجدد به آن بدهند. ویکی‌ها به کتابداران مرجع اجازه می‌دهند این نیاز به مدیریت دانش را برآورده نمایند(کیل،2006).

ویکی‌ها به عنوان مخازن داخلی دانش همان طور که قبلاً بیان شد ویکی‌ها عملکردی بسیار درخشان به عنوان مخازن دانش دارند. مخازن دانش هنگامی که در متن خدمات مرجع کتابخانه به کار می‌روند می‌توانند شکل‌های گوناگونی داشته باشند. وقتی که کتابداران مرجع ویکی‌ها را به عنوان پایگاه دانش در کتابخانه مورد استفاده قرار می‌دهند، از آنجايی که ویکی‌ها را می‌توان در ورای دیوارهای آتشین و یا کلمه عبور نصب کرد آنها را می‌توان به عنوان ابزاری داخلی و خصوصی به کار گرفت. ویکی‌ها را می‌توان به عنوان بانک‌های اطلاعاتی برای پاسخ به سئوالاتی که معمولاً پرسیده می‌شوند و به عنوان مرجع فوری به کار گرفت. مزیت این نوع ویکی‌ها این است که هرکس به سادگی می‌تواند در هر زمانی متن جدیدی به آن بیافزاید یا آن را سریعاً تغییر دهد. از آنجايی که ویکی‌ها ابزارهای مبتنی بر وب هستند به سادگی و خیلی سریع قابل دسترسی هستند. کاربرد دیگر ویکی‌ها به عنوان مخزن دانش راهنمای منابع خالص است. ممکن است کتابداران مرجع به مواردی در خصوص یک منبع اطلاعاتی برخورد نمایند و بخواهند آن را با کتابداران دیگر به اشتراک بگذارند و این از طریق ویکی‌ها بسیار ساده است وکافی است که آن اطلاعات به متن موجود اضافه گردد. به این طریق کتابداران قادر خواهند بود دانش جدیدی را بر روی دانش موجود در ویکی‌ها بسازند. راه دیگری برای استفاده از ویکی به عنوان پایگاه دانش داخلی، سازماندهی آن بر حول عملکردی ویژه است. به عنوان مثال اکثر بخش‌های مرجع دستورالعمل استفاده از کتابخانه را در کلاس‌های درس و هم در کتابخانه‌ها ارایه می‌کنند. کلیه کتابدارانی که نحوه‌ي استفاده از کتابخانه را تدریس می‌کنند می‌توانند در یک ویکی که این دستورالعمل‌ها را انتشار می‌دهد مشارکت داشته باشند. این نوع ویکی فقط برای هدف فوق و برای آن جامعه کاربران طراحی شده است. این نوع ویکی شامل دست‌نوشته‌ها، آموزش‌ها، روش‌های تدریس، اطلاعات مخصوص کلاس و هر چیزی است که کتابداران مفید ترجیح می‌دهند. نمونه‌ای از ویکی‌هايی که به منظور ارائه دستورالعمل‌های استفاده از کتابخانه طراحی شده است ویکی کتابخانه اورگون به نشانی http://instructionwiki.org است. این ویکی برای هرکسی قابل استفاده است. این نوع ویکی‌های مشابه که حول عملکردی ویژه‌ي سازماندهی شده‌اند، می‌توانند به عنوان یک ابزار درونی در سازمان به کار برده شوند.

ویکی‌ها به عنوان مخازن دانش عمومی ویکی‌ها همچنین به عنوان مخازن دانش گروهی برای عموم کاربران در محیط خدمات مرجع مورد استفاده قرار می‌گیرند. کتابداران مرجع دانشگاه بوتلر ویکی را راه‌اندازی کرده‌اند با عنوان WikiRef(http://www.seedwiki.com/wiki/butler wikiref) که قصد دارد مرور گروهی بر منابع مرجع قابل دسترسی از طریق کتابخانه‌های دانشگاه بوتلر را به انجام برساند. این ویکی برای استفاده عموم است و برای همه اعم از کتابداران، کارکنان و دانشجویان باز و قابل ویرایش است. البته این ویکی ابتدا به عنوان منبعی برای جامعه دانشگاهی دانشگاه بوتلر طراحی شده است. مزیت داشتن چنین منبع عمومی و باز تسهیل مباحثه درباره‌ي منابع اطلاعاتی و تشویق کاربران به مشارکت در کتابخانه است. همچنین ویکی‌ها به عنوان راهنمای منابع عمومی با موضوعات ویژه‌ به کار می‌روند. بسیاری از کتابداران راهنماهای خود را به صورت صفحات وب استاتیک منتشر می‌کنند. عرضه اطلاعات در ویکی‌ها که برای عموم باز هستند کارآمدی زیادی به این نوع منابع می‌بخشد. (www.library.ohiou.edu/subjects/bizwiki) که در کتابخانه دانشگاه اوهایو مورد استفاده قرار می‌گیرد مثال خوبی است. این ویکی محتوی اطلاعاتی درباره‌ي منابع اطلاعاتی تجاری که از طریق کتابخانه‌های دانشگاه در دسترس هستند و همچنین راهنمای چگونگی انجام پژوهش‌های تجاری است. تمامی این اطلاعات ابتدا توسط یک کتابدار مرجع نگاشته شده است اما هرکس آزاد است که در آن مشارکت نماید، پیشنهاد دهد، ویرایش کند و مطالب جدیدی به آن بیافزاید.

ویکی‌ها به عنوان محل کارگروهی سرانجام این که ویکی‌ها به عنوان محل کارگروهی برای کمک به مدیریت دانش در پروژه‌های تخصصی یا تیم‌های خدمات مرجع کتابخانه‌ها به کار می‌رود. ویکی را می‌توان به صورت ویکی خصوصی راه‌اندازی کرد. به طوری که فقط برای گروهی از اعضاء قابل دسترس باشد. یا این که طوری برنامه‌ریزی شود که از طریق عموم قابل مطالعه و استفاده باشد ولی فقط گروهی از اعضاء قابلیت ویرایش مطالب را داشته باشند. تیم کتابخانه‌های علوم و مهندسی در دانشگاه ام-آی-تی یک ویکی تخصصی را ایجاد و راه اندازی کرده است. (http://www.seedwikik.com/wiki/b-Team) این گروه از کتابداران پروژه محل کار را برای بررسی تغییر نیازهای اطلاعاتی جامعه کاربران دانشگاه ام-آی-تی و نظرسنجی درباره نقش کتابداران در این محیط راه‌اندازی کرده‌اند. کتابداران همچنین می‌توانند از ویکی به عنوان محلی برای تألیف گروهی یا نوشتن سایت‌های گروهی استفاده کنند. نمونه‌ای از این ابزارهای تألیف گروهی http://www.writex.com) و (http://www.writeboard.com) است. در مجموع باید اذعان کرد که ویکی‌ها به عنوان محل کارگروهی بسیار خوب عمل کرده و هنگامی که به صورت گروهی مورد استفاده قرار می‌گیرند بسیار کارآمد هستند(کیل،2006).