اخلاق اطلاعات

اخلاق اطلاعات

مرضیه بنی اسدی و دکترمحمد باقر نگهبان

با توجه به گسترش روز افزون حجم اطلاعات و گسترش و نفوذ تکنولوژی های ارتباطی برداشتهای تازه ای در رابطه با اخلاقیات مربوط به استفاده از آن مطرح شده است براین اساس پرسش ها ی زیادی مطرح میشود یکی از پرسش های بنیادین این است که با توجه به فضای باز که افراد را از هر نوع قید وبند ناخواسته آزاد میکند و گزینه های انتخاب پیش روی افراد را باز میگذارد ،ع هلم اخلاق در مورد استفاده از این اطلاعات چه گونه باید عمل کند ؟چه اصول و ضوابطی را باید تعریف کند ؟وظیفه ی چه کسانی است که اخلاق را در علم اطلاعات تشریح کنند و جامعه را به سوی رعایت اخلاق را در تولید و استفاده کاربران پیش ببرنند ؟ باید گفت که قطعا وظیفه متخصصان ین رشته است و البته اخلاق با بسیاری از حوزه های فعالیت انسانی ارتباط پیدا میکند یکی از این حوزه ها اطلاعات یا سیستم های اطلاعاتی است چرا که در دنیای امروز دسترسی به اطلاعات از حقوق مسلم بشر محسوب میشود و فقط ابزار ها یا سیستم های اطلاعاتی هستند که میتوانند این حق را بر آورده کنند

تاریخچه

حوزهی اخلاق در فناوری اطلاعات پیشینهای کوتاه اما مترقی دارد که در 20 سال اخیر در ایالات متحده به رسمیت شناخته شده است. ریشههای این زمینه در کتابداری است. اگرچه اکنون با توجه به مسائل اخلاقی در دیگر قلمروها شامل علوم کامپیوتری، اینترنت، رسانهها، روزنامهنگاری، سیستمهای مدیریت اطلاعات و کسبوکار نیز توسعه یافته است. شواهدی مبنی بر کار علمی در این موضوع در دههی 1980 قابل ردیابی است، وقتی مقالهای توسط Barbara J.Kostrewski و Charles Oppenheim تألیف و در روزنامهی علوم اطلاعات منتشر شد، که در مورد مسائل مربوط به زمینههای محرمانگی، سوگیریهای اطلاعات و کنترل کیفیت بحث میکرد. محقق دیگری نیز به نام Robert Hauptman مطالب زیادی در مورد اخلاق در فناوری اطلاعات در حوزهی کتابخانه نوشته است و روزنامهی اخلاق در فناوری اطلاعات را در سال 1992 تأسیس کرد.

اطلاعات چیست؟

واژه لاتین information که در زبان فارسی اطلاعات ترجمه میشود از جمله مفاهیمی است که هنوز هم تعریف روشن و مورد توافقی برای آن بدست نیامده است .این مفهوم حتی پیش از پدید آمدن اصطلاح علم اطلاعات موضوع مطالعات گوناگون بوده است متخصصان حوزه های مختلف کوشیده اند جلوه ها و ویژگی های آن را ،تا آنجا که به حوزه تخصصی آنها مربوط میشود تعیین کنند به همین سبب،اطلاعات در قلمرو هایی همچون ریاضیات زبان شناسی اقتصاد،روان شناسی ،ارتباطات و جز آن توسط صاحب نظران مورد مطالعه و تحلیل قرار گرفته و خصیصه های متفاوتی برای آن شمرده اند . در این راستا متخصصان علم اطلاعات ،اطلاعات را از دو جنبه تقسیم بندی میکنند :1-جنبه ساختاری: بر حسب پویا یا ایتا بودن آن .در واقع زمانی که اطلاعات به صورت بسته ای تغییر ناپذیر در نظر گرفته شود ایستا،و هر گاه در جریان کنش یا تعامل دستخوش حک و اصلاح یا پردازش قرار گیرد از نوع پویاست 2-جنبه مفهومی :در اینجا دو نوع نگرش اسنادی و کارکردی مطرح میشود .اسناد گرایان اطلاعات را ویژگی کلیه عناصر ونظام ها میدانند .ماننند طرفداران نظریه ریاضی اطلاعات و در مقابل آنها کارکردگرایان ،اطلاعات را فقط با عملکرد نظام های مرتبط میدانند مانند مدافعان نظریه معنا شناختی.

اخلاق چیست؟

اخلاقیات در دو زمینه به کار می روند،اوّل: تمییز فردی (خوب از بد) و دوم: روش‌های رفتاری که گاه به عنوان «عرف رفتاری» نهادینه شده در یک گروه فرهنگی، مذهبی، اجتماعی یا فلسفی شناخته می شود. اخلاقیات فردی با اهداف درست یا غلط، انگیزه‌ها یا اعمال تعریف و تمییز داده می شوند؛ اهدافی که آموخته شده اند، ایجاد شده اند و یا از طرف اشخاصی که در گروه هستند، توسعه یافته اند. تعریف فرهنگ لاروس (le Petit Larousse) مجموعه قوانین کردار و ارزش هایی که در یک جامعه به عنوان هنجار شناخته می شود. • تئوری اهداف غایی کردار انسان • اهداف و نتایجه گیری عملی یک داستان • دکترین خوشبختی انسان‌ها و روش‌های رسیدن به این هدف • مجموعه خاصی از قوانین رفتاری همچنین فرهنگ فرانسه روبر (Le Petit Robert) اینگونه تعرف شده است: اخلاقیات: علم خوبی و بدی، اصول رفتار؛ تئوری رفتار انسانی به مثابه تکالیفی برای رسیدن به خوبی. علم اخلاقیات، مجموعه اشکال مختلف خُلق و خوی یک شخص، تعریف کننده یک رفتار. اخلاقیات اغلب به یک سنت آرمانی وابسته است (مدل کانتی) که بین چیزی که هست و چیزی که باید باشد، تمایز ایجاد می کند، در حالیکه آداب و رسوم وابسته به یک سنت مادی گرا است (مدل اسپینوزی) که تنها به دنبال پیشبرد واقعیت‌های موجود برای دستیابی به خوشبختی همگانی، از طریق رفتار منطقی است. از دیدگاه رفتاری: اخلاقیات در مورد نظام تکالیفی که باید در یک حرفه انجام شود، بحث می شود.

در حقیقت علم اخلاق علم ،علم شناخت خوب از بد است .براساس آنچه امروز در غرب به علم وظیفه شناسی معروف است ،این علم مجموعه الزاماتی را در بر میگیرد که برقرار کننده نظم در هر نوع وظیفه است و به همین اعتبار در همه اجتماعات ،برای همه بخش خاصی عملکردهای حرفه ای و شغلی معینی ،به شکل مکتوب و غیر مکتوب مطرح میشود

اخلاق اطلاعات

اخلاق اطلاعات شاخه‌ای از علم اخلاق است که بر رابطه‌ی بین ایجاد، سازمان‌دهی، انتشار و استفاده از اطلاعات، استانداردهای اخلاقی و کدهای معنوی حاکم بر ارتباطات انسانی در جامعه تمرکز دارد. بنابراین این علم جنبه هلی زیر را در برمیگیرد:

- حریم خصوصی اطلاعاتی، عوامل اخلاقی، مسائل محیطی جدید :مخصوصا اینکه عوامل باید در حوزه‌ی اطلاعات چگونه رفتار کنند) - مشکلات ناشی از چرخه‌ی عمر داده‌ها (ایجاد، جمع‌آوری، ثبت، توزیع، پردازش و...) مخصوصا مالکیت و کپی‌رایت و حتی حقوق کاربران و حقوق دیجیتالی،

- سانسور که در محیط دیجیتال به شکل فیلترینگ ظاهر میشود در نظر می‌گیرد	

کنترل گردش اطلاعات و ایده ها در هر جامعه ای در سراسر تاریخ نشانه ای از دیکتاتوری بوده است . پیشینه ای آن به زمان ارسطو بر میگردد. در قرن بیستم،سانسور از راه آزمودن کتاب ها ،نمایشنامه ها وبرنامه های تلویزیونی واینترنت به متظور تغییر یا سرکوب ایده های مخالف یا تهاجمی اعمال میشد .ماموران سانسور موارد متفاوتی را مورد هدف قرار میدادند مواردی که آنها را ناشایسته ،مبتذل،کفر آمیز ،فتنه انگیز یا خیانت بار قلمداد میکنند .بدین ترتیب ایده ها همواره به بهانه سه نهاد اساسی ،خانواده کلیسا و دولت سرکوب شده است با توجه به تغییر و تحولات گسترده در فناوری اطلاعات ،رسانه های مکتوب باید برای رشد و پویایی خود به طور دقیق به بازخوانی مقوله سانسور و امنیت ملی بپردازند که در نهایت مصادیق سانسور برای آنها روشن شود . به عبارت دیگر امروز رسانه ها و محیط دیجیتال به ویژه مطبوعات ما دچار خود سانسوری شده اند به این دلیل است که آنها از بعد سیاسی و اقتصادی و رسیدن به معیار های حرفه ای با ضعف مواجه اند و وابستگی شدیدی به نهاد های دیگر دارند دریک کشور آزاد ،افراد آزادند هر اطلاعاتی را دریافت کنند .به این معنا که دریافت منفعلانه اطلاعات با هر محتوایی جرم نیست .که این ممکن است امنیت ملی ،حریم خصوصی افراد را به خطر اندازد ازطرف دیکر کودکان نباید به هر نوع اطلاعاتی دسترسی پیدا کنند .با توجه به این توضیحات نتیجه میگیریم که سانسور در برخی ازموارد درست و در برخی دیگر زیان بار است .سانسور اطلاعات باید با ظرافتی خاص و در محدوده ای اعمال شود که تنها از سود جویی افراد سود جو جلوگیری کند . دراغلب اوقات سانسور برای حمایت از نخبگان رهبری کننده یا شخصیت های صاحب قدرت به کار میرود .سانسور ممنوع کننده میتواند مبتنی بر قوانین خاص و بیشتر بر قدرت های خودسر و یا مبتنی بر سوء استفاده از قدرت باشد امروزه سانسور در محیط دیجیتال از طریق فیلتر یا هک انجام میگیرد .

-اخلاق در فناوری اطلاعات و در محیط دیجیتال

فناوری اطلاعاتی و ارتباطی بزرگترین تغییرات اخلاقی را در 200سال اخیر،یعنی از عصر روشنگری اروپا تا به امروز به وجود آورده است .انقلاب فناوری اطلاعات ،در اصل تغییر و دگر گونی اساسی اجتماعی و اخلاقی است .شکاف و دگرگونی های اطلاعاتی و ارتباطی که در نتیجه فناوری های جدید به وجود آمده داست بدون تردید به نارضایتی اجتماعی خواهد انجامید.فناوری اطلاعات ارزش و ضرورت های ویژه خود را دارد و پرسش هلیی که در این زمینه مطرح میشود زیاد است برای مثال با ترویج و توسعه فناوری های اطلاعاتی ،چگونه حقوق و حریم خصوصی افراد حفظ میشود ؟ بنابراین رابطه بسیار نزدیکی بین فناوری اطلاعاات و جامعه وجود دارد و نقش اخلاق این است که پیش فرض ها ،ارزش ها و تمایلات و علاقه های خود را درباره این دو موضوع بیان کند .این سه عرصه را نمیتوان از هم تفکیک کرد ،چراکه فناوری اطلاعات کما بیش در تمام جامعه وجود دارد و برای اینکه به نارضایتی اجتماعی منتهی وآثار آن گریبانگیر جوامع نشود باید در قالبی منطقی که همان اخلاق است ارائه شود .اخلاق فناوری اطلاعات به عنوان موضوعی میان رشته ای است که بحث در مورد آن نیازمند تخصص در دو حزه اخلاق و فناوری است .هدف از فعالیت این رشته ،پاسخگویی به سوالاتی در باره بنیان های ارزشی اعمال و مسئولیت های افراد در حوزه فناوری اطلاعات است .از آنجا که فناوری اطلاعات منشا تحولات اجتماعی و سیاسی بسیاری است ،مسائل اخلاقی نوین و منحصر به فردی در این حوزه پدید آمده که نیازمند بررسی موشکافانه است . فناوری اطلاعات نه تنها بر فعل و انفعالات روزمره تاثیر گذاشته ،بلکه شیوه روش مارا متحول کرده است.

حق مالکیت

اگر شخص یا سازمانی ،اطلاعات تازه ای را در جامعه ای پدید آورد اگرچه همه افراد آن را نپذیرفته باشند میتواند نسبت به آن ادعای مالکیت کند .محفوظ نگه داشتن اطلاعات و آن را در اختیار دیگران قرار ندادن سودی ندارد زیرا تا در اختیار افراد و سازمان ها قرار نگیرد بهره وری از آن بی معناست و به تریج از اعتبار می افتد . در این صورت فرد باید با قید شرایط ،اطلاعات خود را در اختیار سازمان یا افراد دیگر قرار دهد تا از آن زمینه های لازم بهره برداری شود . اطلاعات چه به صورت چاپی ،جه به صورت الکترونیک اگر در اختیار سازمان ها یا افراد دیگر قرار گیرد باید با قوانین حق تکثیر از آن محافظت شود .کخ این خود یکی از موازین اخلاقی است .اطلاعات مشمول قانون حق تکثیر از آن محافظت میشود که این خود یکی از موازین اخلاقی است . اطلاعات مشمول حق تکثیر را میتوان مورد استفاده قرلر داد اما نمیتوان از آن نسخه برداری ،ترجمه واجرا کرد .از نظر توماس جفرسون ،قانون حق تکثیر با هدف برقرای توازن بین منافع خالق اثر و منافع عموم مردم به وجود آمده است

حق مولف در محیط دیجیتال

نشر الکترونیک به عنوان قالبی نو برای انتشار و اتتقال اطلاعات ،چالش های فراوانی را پیش روی قرار داده است و به رغم حضور در گستره وسیع از سطح جهان در برخی حوزه ها نیز با موانع و مشکلاتی از جمله حق مولف دست به گریبان بوده است . عصر دیجیتال برای حقوق مولفان چالش های جدیدی ایجاد کرده است .افراد از طریق اینترنت میتوانند به انواع منابع اطلاعاتی دست پیدا کنند .فناوری اطلاعات سوالات زیادی را درباره کاربرد و اجرای قنون حق مولف پیش کشیده است از جمله اینکه :آیا نمایش مدرکی در یک مرور گر ،نسخه برداری از اثر است ؟ایا قانون حق مولف برای رسانه های محسوس و ملموس پیش بینی شده است ؟و استفاده منصفانه از منابع دیجیتال چه مواردی را در بر میگیرد؟نکته اینجاست کاربران تا چه حد مجاز به تکثیر منابع الکترونیکی موجود هستند ؟چگونه بر این مسائل نظارت خواهد شد؟برای جلوگیری از حقوق مادی و معنوی پدید آورنده باید تدابیری اندیشه شود تا بدون ا یجاد اختلال در این مجرای جدید ،حقوق پدید آورنده نیز حفظ شود .برای حمایت از حقوق مولفان راهکار هایی نیز پیش بینی شده است از جمله اینکهدولت هااز حقوق پدید آورندگان حمایت کنند و یا هزینه استفاده از آثار الکترونیکی را در قالب مالیات از مردم دریافت کنند .راه حل دیگر این است که بر اسا س میزان استفاده ،با وضع تعرفه از استفاده کنندگان هزینه دریافت

دیجیتالی شدن اطلاعات

دیجیتالی شدن اطلاعات برابر با غیر مادی شدن آن است که با دیجیتالی شدن عملا داده ها حالتی غیر مادی پیدا میکنند .هنگامی که کاربر متن یا تصویری را اسکن میکند ,عملا نسخه دوم و دیجتالی آن را به وجود می آورد .نسخه ای که به شکل دو تایی به حافظه سپرده میشود و میتوان آن را ثبت ذخیره و تکثیر کرد و یا انتقال داد 5-رعایت اخلاق توسط مدیران و متخصصان علم اطلاعات مثلا تعادل در مجموعه سازی مجموعه سازی ،مهم ترین بخش یک کتابخانه یا مرکز اطلاع رسانی است که روزآمدی اطلاعات و صحت و اعتبار اطلاعات و تعادل در انتخاب منابع از مهم ترین موازین اخلاق اطلاعات است

آزادی بیان و اندیشه:

آزادی اندیشه یا آزادی بیان ،ابراز آزادانه وبدون سانسور عقیده است .آزادی بیان از شاخص های حقوق بشر محسوب میشود که تحت نظر قوانین بین المللی ضمانت شده است .این حق به طور مشخص در بند نوزدهم قانون جهانی حقوق بشر آمده است :"آزادی بیان هر کسی حق دارد بدون ترس و واهمه باور های خود را به هر شکلی که میپسندد بیان کند."آزادی بیان شامل آزادی در گفتار ،نوشتار و دریافت هر گونه اطلاعات است .

- قوانین علم اخلاق :با توجه به تعریف اخلاق به شکل مختلفی نمود پیدا میکند - حقوق کاربر و استفاده کننده در این بخش کتابداران و متخصصان باید محیطی را فراهم کنند که کاربر بدون هیچ گونه اضطرابی نیاز اطلاعاتی خود را برطرف کند و اطلاعات واقعی را از بین انواع منابع اطلاعاتی بدون توجه به شکل و فرمت آنها کسب کنند این همان دید خدمت گذاری به کاربران است مسئولیت های اخلاقی در تین قسمت شامل موارد زیر میشود :

• حق احترام و احساس ارزشمندی در مواجه با عوامکل انسانی کتابخانه • حق برخورداری از خدمات با کیفیت برتر • حق حفظ اسرار کاربران • حق نقد و طرح دی دگاه های تکمیلی • حق برخورداری عادلانه از امکانات و منابع علمی و اطلاعاتی • حق برخورداری از خدمات متنوع کتابداری و اطلاع رسانی و متناسب با نیاز کاریران در این حرفه • حق برخورداری از مشاوره و آموزش و حق اطلاع یابی به نحو صریح،صادقانه و روز آمد •

. در واقع می‌توان گفت اخلاق اطلاعات به رابطه بین اخلاق و استفاده از اطلاعات میپردازد و این موضوع جنبه های زیادی را در میگرد

نتیجه گیری

اطلاعات اساس زندگی ما را تشکیل میدهد و در عصر انفجار اطلاعات فقط رعایت موازین اخلاقی توسط مصرف کنند گان و تولید کنندگان و اشاعه دهندگان و متخصصان است که میتواند چالش هایی که عصر حاضر با آن مواجه است را نجات دهد.

منابع بنی اسدی ، مرضیه؛ نگهبان ، محمد باقر .(1393). اخلاق اطلاعات. کرمان: دانشگاه شهید باهنر.

• فرامرز قلی ،احد (1390)،اخلاق حرفه ای در کتابداری و اطلاع رسانی ،تهران:سمت

• مسعودی،امید(1983)،امنیت در فضای سایبر،کتاب ماه،8 • Information :an envirment approch to the digital divide • www.wikipedia .org