کتاب الکترونیکی

كتاب الكترونيكي

فاطمه درویش زاده و دکتر محمد باقر نگهبان

با نگاهي به تاريخ دانش مكتوب به اين نتيجه مي‌رسيم كه بشر براي ثبت و ضبط و ذخيره اطلاعات از وسايل گوناگوني استفاده كرده كه هر يك از اين وسايل با توجه به حجم توليد اطلاعات در هر جامعه و نياز به ذخيره و بازيابي آن پديد آمده است.با وجود اينكه بسياري از صاحبنظران معتقدند كتاب‌هاي چاپي همواره جايگاه خود را در بين ناشران كتابخانه‌ها و خوانندگان حفظ مي‌كند و ناشران همچنان فعاليت‌هاي خود را به نشر كتاب‌هاي چاپي معطوف خواهند كرد، شواهدي نيز مبتني بر تمايل روزافزون ناشران براي عرضه كتاب‌هاي الكترونيكي ديده مي‌شود. هزينه نسبتا كمتر انتشار كتاب‌هاي الكترونيكي نسبت به شكل چاپي، انعطاف‌پذيري و سرعت بيشتر براي روزآمدسازي و انتشار ويرايش‌هاي جديد، سهولت فروش، توزيع و خريد كتاب‌هاي الكترونيكي از طريق اينترنت و افزايش روزافزون تعداد استفاده‌ كنندگان از اينترنت و خوانندگاني كه تمايل دارند از طريق كامپيوتر كتاب و مطلب مورد نظر خود را پيدا و آن را مطالعه كنند از مهمترين عوامل انتخاب سياست نشر الكترونيكي از سوي برخي ناشران به شمار مي‌آيند. در واقع اولين كتاب‌هاي الكترونيكي در اواخر دهه 1980 ظاهر شدند كه با اقبال عمومي رو به رو نشد، اما امروز، با افزايش حجم اطلاعات، وجود نسخه‌هاي متفاوت از يك كتاب، نياز به تبادل اطلاعات و از همه اينها مهمتر وجود بستري مناسب جهت استفاده از اين امكانات و اطلاعات يعني رايانه و شبكه جهاني وب باعث شده تا نشر الكترونيكي جايگاه خاصي در دنياي رسانه‌هاي نو پيدا كرده و مدارك الكترونيكي با چنان سرعتي افزايش مي يابد كه مي‌توان آن را انقلاب الكترونيكي ناميد. در چنين شرايطي كه موج توفنده الكترونيك بر آن است تا كتاب را به كام خود بكشد، اين سؤال در اذهان تداعي مي شود كه در آينده كتاب چاپي به چه سرنوشتي گرفتارخواهد شد؟ آيا كتاب باقي خواهد ماند؟ كتاب الكترونيكي چيست؟ آيا شايسته توجه است؟ اين مهمترين سوالي است كه كارشناسان ارتباطي و نشر بايد به آن پاسخ دهند. كتاب الكترونيكي يا E-BOOK را مي‌توان اين گونه تعريف كرد: ذخيره اطلاعات كتاب در قالب ديجيتال متشکل از متن، تصاویر، و یا هر دو كه بتوان آن را روي صفحه رايانه مشاهده كرد. كتاب‌هاي ديجيتال را مي‌توان در قالب‌هايي چون لوح فشرده (CD)، لوح فشرده ديجيتالي (DVD)، بر روي شبكه وب و ... منتشر كرد. بافت کتاب‌های الکترونیک پرونده‌هایی است که می‌تواند توسط یک رایانه خوانده‌ شود مانند بافت‌های ای‌پاب، HTML ،Word، پی‌دی‌اف و حتی پرونده‌های اجرایی. امروزه کتابهای الکترونیکی میتوانند روی وسایلی مانند کامپیوترها لپ تاپها کتابنتها موبایلها و....خوانده شوند .کتاب الکترونیکی ویژگیهای کاربردی مانند تحقیق پیوندهای فرامتنی بوک مارکها و...دارند. این پدیده می‌تواند نظام آموزش و اطّلاع‌رسانی را دگرگون کند.. اگر چه گاهی کتاب الکترونیکی به عنوان "یک نسخه الکترونیکی از کتاب چاپ شده" تعریف شده است. برخي كتاب‌هاي الكترونيكي شكل چاپي ندارند و فقط در دنياي ديجيتال منتشر مي‌شوند، به اين معني كه همه فرآيندهاي نشر كتاب از زمان تاليف تا نمايش در وب به صورت الكترونيكي انجام مي‌گيرد.

تاریخچه چندین سال پیش از دیدن اولین فیلم ناطق (فیلم همراه با صدا) ایده ی کتاب خوان الکترونیکی به ذهن باب براون(Bob Brown) خطور کرد.در سال 1930 کتاب جامعی در رابطه با این اختراع با عنوان The Readiesنوشت .که واژه ی فیلم ناطق را از گردونه ی رقابت حذف کرد. در این کتاب براون اظهار کرد فیلم ها با دارا بودن صدا بر کتاب ها سبقت گرفتند در نتیجه کتاب خواندن باید با یک وسیله ی دیگر صورت گیرد.وسیله یا ماشینی که امروزه به ما این اجازه را خواهد داد حجم وسیعی از صفحات را در دسترس داشته باشیم و هم چنین بصری بودن این صفحات برای ما خوشایند باشد اگرچه براون با ایده ی روشنفکرانه ای در دهه ی 1930 ظهور کرد اما در اوایل خوانندگان کتابهای الکترونیکی دنباله روی طرح وی نبودند.با این وجود براون توسط روش های بسیاری پیش بینی کرد که خوانندگان چه تغییری می کنند و چه وسیله ای را برای خواندن در نظر دارند. نامزد های اختراع اولین کتاب الکترونیکی: در رابطه با اولین مخترع این کتاب ها توافق نظری وجود ندارد از نامزد های قابل توجه می توان به موارد زیر اشاره کرد: روبرتو بوسا (اواخر دهه ی 1940) اولین کتاب الکترونیکی ممکن استIndex Thomisticus (مشروح فهرست الکترونیکی در آثار" توماس آکونیاس")باشد که آغاز تهیه ی آن توسط روبرتو بوسا در سال 1940 بوده است با این وجود گاهی اوقات این ها حذف می شوند شاید به دلیل اینکه به جای استفاده از متون منتشر شده از متون دیجیتالی برای توسعه ی شاخص و تطابق استفاده شده است. آنجلا رویز روبلس(Thomas Aquinas) در سال 1949 یک معلم از اسپانیا اولین کتاب الکترونیکی را به ثبت رساند که توسط هوای فشرده شده عمل می کرد .هدف او کاهش تعداد کتب درسی بود که توسط دانش آموزان به مدرسه حمل می شد. مایکل اس.هارت(1971) با توجه به سابقه گسترده چندین ناشر از مایکل اس.هارت به عنوان مخترع کتابهای الکترونیکی نام برده اند. در سال 1971 اپراتورهای پردازنده مرکزی" زیراکس سیگما وی" در" دانشگاه ایلینوی "به هارت داده شد. به دنبال استفاده ارزشمند از این منابع،او اولین کتاب الکترونیکی خود را با تایپ اعلامیه استقلال ایالات متحده آمریکا در یک کامپیوتر ایجاد کرد. پروژه گوتنبرگ در سال 1971 – زمانی که حتی اینترنت ابداع نشده بود پروژه ی گوتنبرگ با هدف دیجیتالی کردن کتابها راه اندازی شد . اولین کتابِ دیجیتالی در پروژه ی گوتنبرگ که در فایلی با حجم پنج کیلوبایت عرضه شد، «اعلامیه ی استقلالِ ایالات متحده» است که در دسترس آزادِ کاربرانِ شبکه‌‌ی Arpanet گذاشته شد ، و به این ترتیب گوتنبرگ عنوان خالقِ نخستین کتاب الکترونیک را از آن خود کرد.امروزه پروژه ی گوتنبرگ امکانِ دسترسی به بیش از 36000 کتاب الکترونیک را فراهم کرده است که قابلیت دانلود شدن بر روی رایانه و دستگاههای کتابخوان را دارند. در سال‌‌ 1993کمپانی کتابهای الکترونیکی 50کتاب الکترونیکی را در یک دیسک فلاپی با قالب کتب الکترونیکی عرضه کرد در سال 1988اولین کتابخوانهای الکترونیکی اختصاصی به بازار امدند. درسال 2007امازون کیندل وارد بازار شد 2009نسخه کیندل 2 وارد بازار شد در سال 2011، دستگاه کتابخوانِ Bookeen نیز به نوبهی خود بازاریابیِ کتاب الکترونیک را در دستور کار قرار میدهد و به همین منظور سایت bookeenstore.com را راه اندازی میکند. در همین دوران، بعضی از ناشران کتاب، نه لزوماً با دلایل کیفی بلکه بیشتر با توجه به مسئله ی هزینه و سوددهی، ترجیح می‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌دهند آثار نویسندگانِ خود را به این شیوه منتشر کنند. در مقابل، برخی نویسندگان با هدفِ رهایی از سلطه ی ناشران و یا به دلیل پذیرفته نشدن دستنوشته هایشان از سوی ناشران کتابهای کاغذی، آثار خود را به صورت رایگان، یا با واسطه ی سایتهایی که به دانلودِ پولی اختصاص دارند از طریق اینترنت در دسترس عموم قرار میدهند. فرمت‌هاي كتاب‌هاي الكترونيكي برخي از كتاب‌هاي الكترونيكي به طور خودكار اجرا مي‌شوند، يعني به صورت فايل اجرايي (Executive) هستند. براي اجراي اين گونه كتاب كافي است فايل EXE آن را اجرا نماييد. برخي كتاب‌هاي الكترونيكي به صورت فايل‌هاي Zip شده‌اند و براي اجراي آنها به نرم‌افزارهاي Un zip يا Winrar احتياج است. قالب‌هايي چون HTML مانند (Kobo)و Word Text و pdfمانند apple ipad و doc مانند سونی نيز وجود دارد كه با توجه به نوع امكانات موجود در كتاب، فرمت مناسب آن نيز متغيير خواهد بود كتاب‌هاي الكترونيكي از نظر امكانات موجود در آنها 1- كتاب‌هاي الكترونيكي به صورت فقط متن همانند كتاب‌هاي چاپي 2- كتاب‌هاي الكترونيكي همراه با تصاوير ثابت، جدول‌ها و نمودارها 3- كتاب‌هاي الكترونيكي داراي تصاوير متحرك، همراه با پخش فيلم، انيميشن، كليپ و ... 4- كتاب‌هاي الكترونيكي گويا همراه با امكانات صوتي. 5- كتاب‌هاي الكترونيكي چند رسانه‌اي به همراه امكان پرسش و پاسخ ميان كاربر و كتاب مزايا و ويژگي‌هاي كتاب الكترونيكي 1- دسترسي همزمان به نسخه‌اي واحد 2- امكان جستجوي سريع و طبقه‌بندي شده اطلاعات و نيز مرور همزمان آنها به كمك پوند با مطالب قبلي يا بعدي (link). 3- استفاده از امكانات چند رسانه‌ايي 4- كاهش هزينه‌هاي توليد و چاپ كتاب 5- عدم نياز به فضاهاي فيزيكي براي انباركردن كتاب 6- سهولت در اصلاح و يا انتشار ويرايش جديد 7- سهولت انتقال كتاب‌هاي الكترونيكي محدوديت‌هاي نشر كتاب الكترونيكي نشر كتاب الكترونيكي با محدوديت‌ها و موانع حقوقي، اقتصادي. فرهنگي و فناورانه مواجه است كه مهمترين آنها عبارتند از: 1- عدم دسترسي همه خوانندگان به كامپيوتر و اينترنت به ويژه در كشورهاي در حال رشد سبب شده تا ناشران كتاب‌هاي الكترونيكي بخش عظيمي از خوانندگان بالقوه خود را از دست دهند. 2- حق مؤلف كتاب‌هاي الكترونيكي: استفاده غيرمجاز از كتاب‌هاي الكترونيكي، ذخيره، تكثير، تغيير و ارسال التكرونيكي متون و تصاوير در بسياري موارد به سادگي صورت مي‌گيرد، كه اين موضوع از مهم‌ترين چالش‌ها و موانع بر سر راه انتشار كتاب الكترونيكي به شمار مي‌رود. 3- مشكلات مربوط به خواندن كتاب‌هاي الكترونيكي: خواندن كتاب بر روي صفحه نمايش كامپيوتر به نسبت دشوارتر است، چشم انسان زودتر خسته مي‌شود، بالا و پايين بردن صفحه نمايش از روي ورق زدن كتاب مشكل‌تر است و گاهي اوقات چشم مطالب را گم مي‌كند ضمن اينكه نسخه الكترونيكي را در هر وضعيتي نمي‌توان مطالعه كرد. 4- مشكلات استناد به كتاب‌هاي الكترونيكي: مهم‌ترين مشكلات ناشي از استناد به كتاب‌هاي الكترونيكي عبارت‌اند: ناپديد شدن و يا از ميان رفتن اطلاعات در اينترنت، تغيير نشاني دسترسي به منابع در اينترنت. 5- نبود فهرستگان كتاب‌هاي الكترونيكي: در محيط وب يك فهرست يا فهرستگان ملي و بين‌المللي مختص كتاب‌هاي الكترونيكي وجود ندارد و آنچه قابل دسترسي است بيشتر مربوط به يك ناشر يا سايتي خاص است. به نظر مي‌رسد كه كتاب‌هاي الكترونيكي با وجود امتيازات فراواني كه دارند، نتوانند به طور كامل جايگزين كتاب‌هاي فعلي شوند. لذت بردن از كتاب‌هاي الكترونيكي، مستلزم دسترسي به خطوط پر سرعت اينترنت، حفظ كپي رايت براي ناشر و مؤلف و البته عادت كردن به مطالعه كتاب بر روي صفحه مانيتور است. ویلسون پنج کتابخوان الکترونیکی را ازمایش کرد که از اشکال نسل اول بودند او دریافت که اندازه صفحه انها کوچک است نیاز به باطریهای سنگین دارند وضوح صفحه ضعیف وناتوانی برای ارتباط به دیگر وسایل و وزن سنگین از معایب انهاست. کتابهای الکترونیکی کم کم برحسب ویژگیهایی مانند وزن اندازه صفحه و وضوح صفحه بهبود یافتند اما هیچ نواوری فنی مهمی وجودنداشت که برای توصیف نسل جدیددرنظر گرفته شود این وسایل قادر بودند عنوانهای بیشتری ذخیره کنند وضوح صفحه بهتری داشتند . اخیرتر کتابهای الکترونیکی بوجود امدند که بسیاری ازنواقص نسلهای قبل را برطرف کردند ویژگیهایی مانند نمایشهای e-linkووزنهای سبک تر توانایی های ذخیره بیشتر وعمر باطری طولانی تر را دارند .e-link یک توسعه فنی مهم است که درخشش صفحه را کم میکند و به نمایشگر اجازه میدهد که یک ظاهر متضاد کاغذ مانندی داشته باشد ونیز مصرف انرژی را کم میکند و چشم را خسته نمیکند و به بیننده تجربه خواندن کاغذ را میدهد درحالیکه اطلاعات قابل به روز شدن هستند مثلا LGیک نمایشگر 19 اینچ انعطاف پذیر دارد که e-link راادغام میکند ومیتواند جایگزین یک روزنامه شود ابزار خواندن برای خواندن کتاب‌های الکترونیک وسیله‌های همراه زیادی در بازار است از جمله آمازون کیندل. با وجود انواع و قیمت‌های مختلف این ابزار در بازار، استفاده از آن هنوز در جامعه فراگیر نشده‌ است. بسیاری معتقدند خواندن کتاب کاغذی لذت بخش‌تر است. تکنولوژی جوهر الکترونیکی کمک زیادی به امکان مطالعه بلند مدت با کتاب‌خوان‌های دیجیتال کرد. در اوایل کتاب الکترونیکی به طور کلی برای مناطق خاص و تعداد محدودی از مخاطبین نوشته شده بود، به گروه های ذینفع اختصاص داده میشد.موضوع این کتابهای الکترونیکی شامل دفترچه های راهنمای فنی برای سخت افزار، تکنیک های ساخت بود Sony prs505 یک کتاب الکترونیکی اختصاصی است که نمایش e-link روی یک صفحه با مقیاس 90×و 120توانایی ذخیره MB192دارد که سازندگان ادعامی کنند توانایی ذخیره 190کتاب الکترونیکی دارد. باطری لیتوم یون قابل شارژ دارد 250گرم وزن دارد فر متهای متفاوتی راحمایت می کند شامل akw,epub,bbeb,pdf,word,txt,rtf, انواع دیگر مانند :cybook gen3, و iliad که بزرگترین کتابخوان الکترونیکی را دارد ونسبت به cybookوsony وزن واندازه کم و صفحه نمایش بزرگتری دارد کتاب هوشمندsmart book نسل جدید کتاب الکترونیکی هوشمند smart book قابلیتهایی مانند درحال رشد ,بسیار تعاملی,سفارشی ,سازگار,هوشمند دارد و شامل سه جنبه خواهد شد:فضای مولف فضای خواننده و فضای همکاری فضای مولف برای مولفان امکان ویرایش مشترک وشخصی فراهم میکند .تفاوت اصلی بین این ابزارها و ظهور ابزارهای عمومی مشترک براساس ویکی ( مانند wiki book) است .روش ویکی به همه ی کاربران اجازه می دهد تا به عنوان مولفان عمل کنند اما اسمارت بوک نقشهای مولفان وخوانندگان را حفظ خواهد کرد .مولفان و نویسنده کتاب مسئول ایجاد مفهوم هستند .یکی از اهداف اصلی اسمارت بوک فراهم کردن یک سری ابزارهای هوشمند است تا نمایش معناشناسی متن را با بکارگیری تکنولوژی تسهیل کند. ابزارها پیشنهادهایی میدهند که نیاز به تنظیم نهایی ویا تصویب توسط مولف دارند. در فضای خواننده اسمارت بوک خوانندگان میتوانند کپی الکترونیکی از یک کتاب بردارند که در ان علامتگذاری کنند زیر متن خط بکشند ونظردهند مانند کتابهای کاغذی .خوانندگان میتوانند فقط کپی های خودشان را ویرایش کنند و محتوی کتاب اصلی حفظ خواهد شد .یک خواننده میتواند بیشتر کپی را با خوانندگان ومولفان دیگر به اشتراک بگذارد با استفاده از وب معنایی وتکنولوژیهای شخصی میتوان درمتن جستجو کرد.فضای همکاری برای کاربران یک مکان مجازی فراهم میکند که میتوانند درمورد موضوعات یک کتاب بحث کنند معمولا کسانی که به خواندن کتاب علاقه‌ی زیادی داشته‌اند، رابطه‌ی خوبی با کتاب‌های الکترونیک ندارند. به گفته‌ی این افراد، کتاب‌های الکترونیک حس کتاب‌های کاغذی را به افراد منتقل نمی‌کند برای حل این مشکل، طرحی جدید برای کتاب‌های الکترونیک ارائه شده است که به کمک یک غلطک مکانیکی و چندین صفحه نمایش لمسی، به خوانندگان اجازه می‌دهد که به سادگی کتاب الکترونیک را مانند کتاب‌های کاغذی ورق بزنند و با انگشت خود جملات مورد نظرشان را هایلایت کنند این دستگاه کتابی شکل دارای یک حافظه برای ذخیره‌سازی چندین عنوان کتاب در فهرست خود می‌باشد. علاوه بر این‌ها، کتاب الکترونیک جدید دارای یک صفحه کلید برای جست‌وجوی عناوین کتاب، قابلیت چرخش 90 درجه صفحات و اتصال به اینترنت است . نسل جدید کتاب خوان‌های الکترونیک ای رول - طراحی زیبا و منحصر بفرد جای خود را در دل اهل Eroll با کتاب و مطالعه باز کرده است. این تکنولوژی به‌صورت رولی باز و بسته و همچنین با دکمه‌های کنترل کننده و صفحه نمایش تاشو به راحتی جمع شده و کوچک می‌شود. جدیدترین نسل کتابهای مدرن Amazon Kindle کتاب خوان Kindle Amazon یکی از جذاب ترین کتاب خوان های موجود است. این E-Reader با صفحه نمایش 6 اینچ و 9 اینچ در بازار موجود بوده و از 3G نیز پشتیبانی می کند. یعنی با استفاده از اینترنت سیم کارت نیز می توانید به اینترنت متصل شوید. کتاب خوان های نوک نیز از معروفترین E-Reader های بازار هستند. این کتاب خوان در دو مدل 6 اینچی 7 اینچی با سیستم عامل اندروید در بازار موجود هستند. Apple iPad iPad یک تبلت است نه کتاب خوان الکترونیکی، ولی می توان از آن به عنوان E-Reader نیز استفاده کرد. با نصب برنامه iBook قادر خواهید بود کتاب های PDF را در تبلت خود مشاهده کنید. Kobo Kobo که فعلا در بازار ایران موجود نیست یک کتاب خوان 6 اینچی با عمر باتری بالاست. Kobo از Wi-Fi پشتیبانی می کند ولی 3G ندارد Sony Digital Reader کتاب خوان های سونی نیز جزو مدل های پر طرفدار این برند است که قابلیت اتصال به اینترنت، دانلود مجلات، مقالات و کتاب های موجود در E-Store سونی را دارد. ارزیابی کتابهای الکترونیکی شامل موارد زیر است 1- وزن 2- کیفیت نمایش 3- اندازه 4- محکم بودن ابزارها 5- ظاهر وسیله 6- هزینه 7-عمر باطری 8-درخشش صفحه