اطلاع سنجی

اطلاع سنجی Infometrics

مهدی آل سعدی و دکتر محمد باقر نگهبان

کثرت تولید متون علمی به ویژه پس از جنگ جهانی دوم مسئله سنجش و اندازه گیری انتشارات علمی را با مشکل روبرو کرد به طوری که ارزیابی انتشارات علمی از طریق داوری اگر نگوییم غیر ممکن شد ،بلکه بصورت مسئله ای دشوار نمود پیدا کرد به همین جهت به منظور ارزیابی متون علمی شامل مقایسه عملکرد علمی کشورها،دانشگاهها و موسسات آموزشی ،دانشکده ها و گروه های آموزشی از روش های کمی استفاده شد.از طرف دیگر ،رشته های علمی به منظور استحکام زیربنای نظری خود،از سنجش و اندازه گیری استفاده کردند و این امر به ظهور رشته های جدیدی نظیر روان سنجی،اقتصاد سنجی،زیست سنجی و مانند آن انجامید. در کتابداری و اطلاع رسانی نیز با استفاده از سنجش و اندازه گیری ،حوزه های جدیدی پا به عرصه وجود نهادند که عبارتند از :کتابسنجی ،علم سنجی ،اطلاع سنجی و وب سنجی... با وجود این پیدایش واژه اطلاع سنجی در سه دهه اخیر و در واقع چندین دهه پس از پیدایش عملی این حوزه بوده است اطلاع سنجی را امروزه ،حرفه ای بین رشته ای می دانند چرا که پژوهشگرانی با تخصص های گوناگون روش های آن را بکار می برند تاریخچه

اطلاع‌سنجي را حاصل تحوّل در حوزه اطلاع‌رساني و شاخه‌هاي آن از يك سو، و توجه به سنجش كمّي متداول از دهه 1960از سوی دیگر می دانند در اوايل دهه 1920، براي اولين بار اصطلاح "كتابشناسي آماري" براي روش‌هاي كمّي سنجش و ارزيابي خدما ت كتابخانه به‌كار رفت در سال 1946 در نخستين كنفرانس اَسليب، رانگاناتان واژه كتابخانه‌سنجي را براي استفاده از روش‌هاي كمّي در سنجش اداره و خدمات كتابخانه پيشنهاد كرد. در سال 1969، پريچارد واژه كتابسنجي را به مفهوم "مطالعه كميت‌پذير فرايند ارتباطات مكتوب" به‌كار برد. در دهه 1960، به‌ويژه در اروپاي شرقي، واژه علم‌سنجي به مفهوم "سنجش فرايند عمليات اطلاعاتي" رايج بود، امّا اين واژه در آن منطقه به معني "سندپردازي" و "فعاليت‌هاي مربوط به كنترل اطلاعات" به كار مي‌رفت. دو واژه علم‌سنجي و كتابسنجي همچنان با معنايي كم‌وبيش مشابه به‌كار مي‌رفت تا اينكه در سال 1979 پروفسور اُتو ناكه واژه اطلاع‌سنجي را پيشنهاد كرد. اين پيشنهاد از سوي فدراسيون بين‌المللي سندپردازي (فيد) مورد استقبال قرار گرفت و كميته‌اي نيز با همين نام تشكيل گرديد تا در مورد تعريف و حدود و ثغور اين حوزه علمي مطالعه كند. در 1980، فيد ايجاد يك كميته اطلاع‌سنجي را به تصويب رساند؛ و طرحي براي بررسي جنبه‌هاي مهم و موقعيت اطلاع‌رساني بين‌المللي، بر اساس روش‌هاي رياضي و آمار ارائه كرد. اين طرح، شامل نكات و مراحل زير بود: 1) تشكيل همايشي بين‌المللي درباره اطلاع‌سنجي؛ 2) وضع استاندارد و ارائه تعريف براي پژوهش‌هاي اطلاع‌سنجي؛ 3) ارتباط طبقه‌بندي دهدهي جهاني با پژوهش در اطلاع‌سنجي؛ 4) تهيه برنامه درسي مشروح براي آموزش و تربيت متخصصان اطلاع‌سنجي؛ و 5) پيشبرد همكاري‌هاي بين‌المللي براي پژوهش در زمينه اطلاع‌سنجي. سرانجام كميته مديريت اطلاعات فيددر 1980 براي اطلاع‌سنجي كميته‌اي تشكيل داد و دبيرخانه آن در آلمان در "مؤسسه اطلاع‌سنجي بيله‌فلد" تعيين گرديد

تعاریف از میان اصطلاحات مرتبط با مطالعات سنجشی در علوم کتابداری و اطلاع رسانی ،اصطلاح اطلاع سنجی دارای سابقه ای بیشتر از اصطلاح وب سنجی ،و سابقه ای کم تر از اصطلاحات کتاب سنجی و علم سنجی می باشد براي اصطلاح اطلاع‌سنجي تعاريف متعددي ارائه شده كه از آن ميان به موارد زير مي‌توان اشاره داشت: "اطلاع‌سنجي حوزه‌اي است كه در آن جريان گردش و رفتار اطلاعات تحليل و اندازه‌گيري شده و روابط كمّي آنها معيّن مي‌گردد". تعريفي ديگر، اطلاع‌سنجي را "فراهم آوردن داده‌هاي مطمئن براي تحقيق و توسعه؛ سياست‌گذاري و برنامه‌ريزي؛ و سنجش عمليات سازمان‌ها، طرح‌ها، برنامه‌ها، و فعاليت‌ها" مي‌داند و برخي نيز مطالعه كمّي الگوهاي حاكم بر مواد چاپي شامل مدل‌هاي كمّي مربوط به پايگاه‌هاي اطلاعات كتابشناختي، تحليل آماري محتواي پيام‌ها، توزيع پيام‌هاي موجود در مجموعه داده‌ها، و الگوهاي ناظر بر استفاده از اين پيام‌ها را اطلاع‌سنجي دانسته‌اند نخستین تعریف ها در این زمینه از طرف کسانی که آن را مطرح کردند ارائه شده است ."هود" و ویلسون به نقل از ناکی اطلاع سنجی را زمینه ای برای پوشش دادن آن قسمت از علم اطلاع رسانی بیان کرده اند که با اندازه گیری پدیده اطلاعات و کاربرد روش های ریاضی ارتباط دارد تعریفی کوتاه از اطلاع سنجی توسط ریتز ارائه شده است :اطلاع سنجی استفاده از روش های ریاضی و آمار در پزوهش های مرتبط با کتابخانه ها،دبیزش و اطلاعات می باشد تعریف دیگر از اطلاع سنجی توسط تاگو-ساتگلیف ارائه شده است:اطلاع سنجی عبارتست از مطالعه جنبه های کمی اطلاعات در هر شکل ممکن؛نه فقط پیشینه ها یا کتابشناسی ها،بلکه در هر گروه اجتماعی که به طور طبیعی فقط منحصر به دانشمندان نمی شود.بنابراین اطلاع سنجی به جنبه های کمی ارتباطات غیر رسمی یا شفاهی و نیازهای اطلاعاتی نیازمندان(و نه فقط روشنفکران)می پردازد.اطلاع سنجی می تواند بسیاری از مطالعات مرتبط با سنجش اطلاعات که خارج از حوزه کتاب سنجی و علم سنجی قرار دارند را ترکیب کند ،بسط دهد و مورد بهره برداری قرار دهد ابعاد اطلاع سنجی هم نظری و هم عملی است که می تواند بنیانی را برای تصمیم گیری های عملی فراهم سازد با جمع بندی تعاریف ارائه شده و تعاریف دیگر در رابطه با اطلاع سنجی "اگی "تعریفی کلی و مطلوب را از اطلاع سنجی ارائه می دهد بر این اساس می توان اطلاع سنجی را در کل ،علمی برای مطالعه جنبه های کمی اطلاعات بیان نمود. این کلی ترین تعریف در این زمینه می باشد که شامل کاربرد روش های ریاضی و آمار در محمل های متنوع اطلاعاتی از قبیل کتاب،مقاله،مجله،منابع و ارجاع ها،استنادها،کتابخانه هاو مراکز اطلاع رسانی و همکاری و خروجی پژوهشی می شود

قلمرو اطلاع‌سنجي

اطلاع‌سنجي دانش نوپايي است كه از حوزه‌هاي علوم رايانه، ارتباطات، و فن‌آوري رسانه‌ها و نظام‌هاي هوشمند بهره گرفته و با فن‌آوري اطلاعات در هم آميخته است. آنچه در اطلاع‌سنجي حائز اهميت است تحليل‌هايي است كه از رفتار اطلاعات به‌عمل مي‌آيد. اطلاع‌سنجي حوزه‌اي است كه در آن، گردش و رفتار اطلاعات تحليل و اندازه‌گيري شده و روابط كمّي آنها تعيين مي‌گردد. اين سنجش حالتي پويا و مستمر دارد و طي آن، دگرگوني‌هايي كه پيوسته در ميزان تأثير اطلاعات پديد مي‌آيد ارزيابي مي‌شود 

به‌سبب ماهيت كمّي اطلاع‌سنجي، اين شاخه علمي از سنخ رياضي و فراتر از محدوده اطلاعات است. به بياني ديگر، اين علم حاوي نظريه‌هاي مربوط به اطلاعات درباره علم اطلاع‌رساني است كه به روش علمي و با كمك ابزارهايي كه از رياضيات، فيزيك، علوم رايانه، و جز آن به عاريت گرفته عمل مي‌كند

مباحث مرتبط با اطلاع‌سنجي از جمله مباحث مهمي كه با حوزه اطلاع‌سنجي پيوند دارند دو مقوله "عمر مفيد" و "رمزگذاري" است. الف. عمر مفيد. طول عمر مفيد اطلاعات و رشد آن در تمام فعاليت‌هاي اطلاع‌سنجي از مباحث مهم به حساب مي‌آيند كه خود نيز به دو علت زير با يكديگر ارتباط نزديك دارند: 1) روش مطالعه و محاسبه طول عمر و رشد، يكسان است؛ بدين معني كه در اعداد صحيحي از زمان (مثلا: 1، 2، 3،... واحد زماني) مي‌توان با استفاده از رابطه زير نسبت تعداد مطالب در سال ِ 1+t بر تعداد مطالب در سال ِ t را بررسي و محاسبه كرد : a(t)=C(t+1)/Ć(t) كه در آن، a رشد و C(t) نشان دهنده تعداد منابع در زمان tيا به‌طور مثال، تعداد استنادها در t سال پس از انتشار اثر است. اگر در محاسبات، مقدار a بزرگ‌تر از عدد 1 باشد (a>1) تشان دهنده رشد و اگر a<1باشد حاكي از كهنگي منابع است. 2) رشد، تأثير مستقيمي بر كهنگي منابع دارد؛ يعني هرچه رشد بيشتر باشد، متون جديد سريع‌تر انتشار مي‌يابند و طبعآ متون قديمي نيز با سرعت بيشتري كهنه مي‌شوند. براي محاسبه رشد مي‌توان از فرمول زير استفاده كرد : A(t)=eć(4)/C(t با استفاده از هر يك از اين دو فرمول، مي‌توان رشد كتابخانه‌ها، طول عمر مواد كتابخانه، رشد جامعه علمي، و جز آن را مورد بررسي قرار داد. رشد متون در جهان بر رشد مجموعه‌هاي كتابخانه‌ها و نيز حجم پايگاه‌هاي اطلاعاتي تأثير دارد. اين موضوع در مورد طول عمر اسناد و مدارك نيز صادق است. به‌علاوه، از طول عمر متون مي‌توان به‌عنوان معيار مهمي در مجموعه‌سازي كتابخانه، به ويژه در مواردي كه محدوديت بودجه و منابع مالي وجود دارد، استفاده كرد. ب. رمزگذاري. اطلاع‌سنجي با زبان‌شناسي كمّي و از آنجا با مفاهيم اصلي نظريه اطلاعات ارتباط دارد. بررسي‌ها و محاسبات كمّي اطلاعات مي‌تواند در اطلاع‌سنجي وارد شود. رمزها كه از ابتدايي‌ترين اجزاي اطلاعاتي يعني بيت‌ها تشكيل مي‌شوند، در واقع مبناي اصلي نظريه اطلاعات را تشكيل مي‌دهند. اهميت رمزها را مي‌توان در خدمات كتابخانه‌ها و توليد كتاب (مثلا از طريق شماره استاندارد بين‌المللي كتاب) و در بازيابي اطلاعات به‌خوبي دريافت. در اين‌گونه رمزها بخشي از رمز را رقم كنترل تشكيل مي‌دهد كه از اهميت فراواني برخوردار است (مثلا، جمع ارقام شماره حساب فردي پس از كسر عدد آخر (رقم كنترل)، بر عددي خاص قابل تقسيم مي‌شود). اين رقم‌هاي كنترل در شماره‌هاي استاندارد بين‌المللي كتاب، در فن‌آوري صفحات فشرده، و در خارج از حوزه كتابداري، به‌طور مثال در رمزهاي بانكي، مورد استفاده فراوان دارند. در مورد بررسي متون، قانون زيپف در اطلاع‌سنجي كاربرد فراوان يافته و يكي از مهم‌ترين موارد استفاده آن در نظريه فشرده‌سازي است. در فشرده‌سازي متون، دانستن قاعده دقيق بسامد واژه‌ها بر طول رمزي كه مورد استفاده قرار مي‌گيرد تأثير دارد و با اين آگاهي مي‌توان به حد مطلوبي از فشردگي كلمات و عبارات دست يافت. فشرده‌سازي در بازيابي اطلاعات و در صنعت صفحات فشرده و نظاير آن موجب صرفه‌جويي در فضا و منابع مالي است. لذا اين امر در فن‌آوري چند رسانه‌اي از عوامل اصلي محسوب مي‌شود زمينه‌هاي تحقيق در اطلاع‌سنجي

با توجه به اينكه ميان مقوله‌هاي اطلاع‌سنجي، علم‌سنجي، و كتابسنجي مشابهت‌هايي وجود دارد و بعضآ خطوط مشخصي ميان اين حوزه ترسيم نشده، ناگزير ممكن است در زمينه‌هاي پژوهشي اين حوزه‌ها نيز همپوشاني مشاهده شود. موارد زير را مي‌توان جزو حوزه‌هاي پژوهشي اطلاع‌سنجي به‌حساب آورد:

ـ مطالعات كمّي در مورد استفاده از كتاب، فراهم‌آوري، توزيع سني مدارك، و جز آن؛ ـ مطالعات كمّي در مورد امانت و گردش كتاب؛ ـ مطالعات يا تحليل‌هاي استنادي؛ ـ مطالعات كمّي در مورد مقاله‌هاي نشريات (مثلا بر اساس شمول مطالب، استفاده، استنادها، و جز آن؛ ـ مطالعات كمّي مربوط به آثار نويسندگان؛ ـ مطالعات مربوط به كهنگي و پراكندگي اطلاعات ـ تجزيه و تحليل كمّي علم (مانند تعيين شاخص‌هاي علم و تجزيه و تحليل علوم بر اساس كشور، زبان، موضوع، و جزآن)؛ ـ وابستگي موضوعات ميان‌رشته‌اي و درون‌رشته‌اي برمبناي مآخذ آثار ـ ساختار موضوعات علمي؛ ـ ارزيابي تحقيقات علمي (برمبناي مؤسسات، اشخاص، كشورها، و جز آن)؛ ـ نقش مجراهاي غيررسمي ارتباطات علمي؛ ـ كارآيي نظام اطلاع‌رساني و توليد اطلاعات به‌طور كلي  وجوه تمایز و تشابه با حوزه های مرتبط در مورد رابطه بین مفاهیم کتابخانه/کتاب/علم/اطلاع سنجی ،پژوهشگران زیادی در این حوزه ها تلاش کرده اند شباهت ها و تفاوت های هریک از این مفاهیم را با یکدیگر روشن نمایند برخی از آنها به بیان شباهت ها و تفاوت ها ی کتاب سنجی با علم سنجی،کتابسنجی با اطلاع سنجی و یا اطلاع سنجی با هر دوی آنها پرداخته اند یا در همایش های بین المللی بر عنوان ترکیبی علم سنجی و اطلاع سنجی تاکید بیشتری شده است . تقریبا از همان ابتدای پیدایش حوزه های کتابسنجی(1969)،علم سنجی(1969) و اطلاع سنجی (1979) اختلاف نظرهایی در رابطه با استفاده از این مفاهیم به وجود امد به طوری که براون و دیگران (1985) بر تفاوت بین کتابسنجی و علم سنجی تاکید کردند .از نظر انان هدف کتابسنجی توسعه مدارک علمی و فعالیت های اطلاعاتی و ارتباطی است که این کار را با تحلیل کمی مجموعه کتابخانه و خدمات آن انجام می دهد ،اما در علم سنجی ،هدف درک بهتر فرایند اساسی پژوهش های علمی به عنوان یک فعالیت اجتماعی است همچنین تحلیل کمی تولید،توزیع و استفاده از اطلاعات علمی با استفاده از روش های علم سنجی میسر می شود . اطلاع سنجی با ترکیب،بکارگیری و بسط بسیاری از مطالعات سنجش اطلاعات،حوزه وسیع تری را نسبت به کتابسنجی پوشش می دهد و حوزه های کتاب سنجی،علم سنجی و سایر زمینه های مطالعات کمی که در ارتباط با علم اطلاعات است را هم شامل می شود اطلاع سنجی را می توان به عنوان مطالعه جنبه های کمی اطلاعات به هر شکل و صورت تعریف کرد. هرگاه از روش های آماری و کمی سازی برای تجزیه و تحلیل عناصر و خدمات کتابخانه ای مانند تعیین تعداد کارمندان در بخش های مختلف کتابخانه،اطمینان از صحت و دقت گزینش مواد کتابخانه ای ،ارزیابی خدمات مرجع به روش کمی،تنظیم برنامه های بخش امانت به منظور تسهیل گردش مواد کتابخانه ای،فهرستنویسی و سازماندهی مواد و بطور کلی خدمات معمول کتابخانه ای به کار گرفته شود به آن کتابخانه سنجی گویند در صورتی که اینگونه مطالعات مربوط به مطالعه کمی منابع اطلاعاتی شامل کتابها،مدارک و دیگر منابع موجود در کتابخانه ها ،سایر مراکز نگهداری اطلاعات و کتابشناسی ها باشد،کتاب سنجی نامیده می شود کتابسنجی با استفاده از تحلیل استنادی و اطلاعات کتابشناختی با ندازه گیری انگاره های انتشاراتی سرو کار دارد .کتابسنجی علاوه بر بررسی کتابخانه ها و مراکز اطلاع رسانی در پژوهش های موضوعی بسیاری از علوم مانند فیزیک،علوم اجتماعی و رفتاری و دانشمندان رشته های مختلف کاربرد دارد مطالعات مربوط به کاربران و رابطه آنها با اطلاعات هم در مقوله بازیابی اطلاعات قرار می گیرد .در صورتی که بررسی ها در مورد رابطه متقابل بین کاربران و بین اطلاعات باشد(مانند تحلیل استنادی یا همکاری بین نویسندگان)،علم سنجی نامیده می شود .اندازه گیری و سنجش علم مورد تاکید علم سنجی است و اصولا علم سنجی را دانش اندازه گیری علم تعریف کرده اند . در این روش الگوهای مطالعاتی و پژوهش در حوزه های گوناگون علمی ،سیاستگزاری علمی ،ارزیایب متون پژوهشی و غیره مورد توجه قرا می گیرد . اطلاع سنجی ،نظامها و خدمات اطلاع رسانی و بطور کلی کمی سازی فرایند اطلاعات را مورد توجه قرار می دهد . این مفهوم در واقع گسترش روش های کتاب سنجی و توسعه آن از نظر توجه به منابع الکترونیکی و فناوری از یک طرف و تحول در فرایندها و تغییر اسامی از کتابداری به علم اطلاعات از طرف دیگر است .تاکید این روش بر مطالعه اطلاعات است که هسته مرکزی علم اطلاعات به حساب می آید. یعنی هر جا موضوع مورد پژوهش اطلاعات یا منابع و مدارک اطلاعاتی باشد ،این نوع مطالع اطلاع سنجی نامیده می شود . به هر حال روش های کتابخانه سنجی ،کتاب سنجی،علم سنجی ،اطلاع سنجی بسیار به هم شبیه بوده و از نظر بعضی صاحب نظران مکمل یکدیگرندبسیاری عقیده دارند تجزیه و تحلی دقیق تر هریک از این مفاهیم ،نشان می دهد که تفاوت آنها به این بستگی دارد که در کجا به کار گرفته شوند .غیر از این مسئله به نظر می رسد همه آنها به کمی سازی و کاربرد آمار و ریاضیات در جنبه های مختلف حوزه کتابداری و اطلاع رسانی و بطور کلی اطلاعات و دانش مضبوط و مدون تاکید دارند .هرچند براساس موقعیت های خاص تاریخی،کاربرد،هدف و زمینه فعالیت ،اسامی گوناگونی به آنها اختصاص یافته است تمامی این حوزه های سنجشی به اطلاعات و دانش و روش های اندازه گیری آن می پردازند و مبتنی بر اسناد و مدارکی هستند که در سیر انتقال اطلاعات و ازتباطات منظم و تداوم آن رشد و تکامل یافته اند .هدف و منظور اولیه این روش ها خدمت به مجموعه سازی مناسب در کتابخانه ها و اشاعه اطلاعات مرتبط با نیازهای جویندگان دانش و مطالعه جامعه شناختی و کمی علم و دانش بوده است

انجمن های بین المللی انجمن بین المللی علم سنجی و اطلاع سنجی یک انجمن حرفه ای فعال در زمینه های بین رشته ای اطلاع سنجی ،کتابسنجی،علم سنجی،فن سنجی و وب سنجی است. این انجمن در اول سپتامبر 1993 همزمان با برگزاری کنفرانس بین المللی کتابسنجی،علم سنجی و اطلاع سنجی در برلین پایه گذاری شد و در سال 1994 با اساسنامه رسمی در هلند به ثبت رسید و دکتر هیلدرن کرشمر از آلمان با رای اعضای شرکت کننده در کنفرانس برلین به عنوان اولین مسئول انتخاب شد هدف اصلی انجمن تشویق ارتباط و مبادله اطلاعات حرفه ای در زمینه علم سنجی و اطلاع سنجی است .انجمن سعی دارد با هدف ایجاد پذیرش عمومی برای این علم،استانداردها و همچنین تئوری و عمل را برای این علم و همه زمینه های وابسته به ان توسعه داده و زمینه های لازم برای پیشبرد تحقیقات و اموزش را برای این زمینه علمی پایه ریزی کند انجمن از یک رئیس،یک دبیر و هشت عضو هیئت مشاوران تشکیل شده است که تعیین این افراد در کنفرانس های دو سالانه انجمن انجام می گیرد . هر فرد فعال یا علاقمند به تحقیق در اطلاع سنجی،علم سنجی،کتابسنجی،وب سنجی و زمینه های وابسته می تواند به عضویت انجمن درآیدافراد یا موسسات با پرداخت حق عضویت می توانند عضو انجمن درآیند حق عضویت کشورهای در حال توسعه کمتر از مبلغ حق عضویت کشورهای پیشرفته است البته لازم به ذکر است که افراد غیر عضو نیز می توانند از طریق وب سایت انجمن از آرشیو کامل شماره های گذشته خبرنامه استفاده کنند همچنین همه افراد می توانند در گروههای بحث انجمن عضو شده ،اخبار جدید مربوط به این حوزه علمی را دریافت کرده و از طرف دیگر می توانند از چکیده مقالات منتشر شده در همه شماره های مجله بین المللی علم سنجی استفاده کنند کنفرانس های علم سنجی و اطلاع سنجی از سال 1987 هر دو سال یکبار در سراسر دنیا برگزار شد اولین کنفرانس کتابسنجی در سال 1987 در بلژیک توسط اگه و رسو با هدف کشف علایق در این زمینه علمی سازماندهی شد دومین کنفرانس در سال 1989 به وسیله جین تاگو در کاندا و سومین کنفرانس نیز در سال 1991 توسط راوی چاندرا راو در هندوستان سازماندهی شد در سال 1993 که انجمن حرفه ای بوجود آمد کنفرانسی به نام رسمی "کنفرانس بین المللی علم سنجی و اطلاع سنجی"معرفی گردید از آن زمان کنفرانس های بعدی انجمن به ترتیب در کشورهای آلمان،امریکا،اسرائیل،مکزیک،استرالیا،چین و سوئد برگزارگردید.

منابع

1.سهیلی،فرامرز و عصاره،فریده(1387).وب سنجی:تفاوت ها و شباهت ها آن با علم سنجی 2.حیدری،غلامرضا.تاملی بر وجوه تمایز و تشابه واژگان پایه در حوزه علم سنجی و اطلاع سنجی و ارائه فرضیه دانش شناسی .مجله مطالعات کتابداری و علم اطلاعات ،دانشگاه شهید چمران اهواز،1388 سال شانزدهم ،شماره 2 3.عصاره،فریده.روشها و کاربرد های اطلاع سنجی.رهیافت ،شماره 1380،25 4.ابراهیمی،سعیده.انجمن بین المللی علم سنجی و اطلاع سنجی.فصلنامه کتاب ،شماره 1386،71

    5. درگاه اینترنتی سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران.دایره المعارف کتابداری و اطلاع رسانی(نسخه آزمایشی)